تنبلی چشم (آمبلیوپی) چیست؟

تنبلی چشم یا آمبلیوپی (Amblyopia)
تنبلی چشم یکی از رایج‌ترین اختلالات چشمی در کودکان و بزرگسالان است که درصد نسبتا قابل توجهی از افراد جامعه را درگیر می‌کند. شیوع تنبلی چشم در مناطق مختلف و در سنین مختلف متفاوت است و شیوع جهانی آن حدود ۲ تا ۵ درصد می‌باشد. تنبلی چشم یک اختلال تکاملی در بینایی است که در دوران کودکی قبل از ۷ سالگی اتفاق می‌افتد. اگر در سنین زیر ۷ سالگی، هر گونه ضعیفی چشم قابل توجه یا اختلاف ضعیفی چشم زیاد بین دو چشم یا انحراف چشم وجود داشته باشد یا حتی اینکه موانع بینایی جلوی دید کودک باشد مانند افتادگی پلک یا آب مروارید مادرزادی رخ داده باشد به دلیل اینکه تکامل فرایند بینایی به خوبی اتفاق نمی افتد تنبلی چشم در مغز اتفاق می‌افتد. بنابراین تنبلی چشم بیشتر از اینکه یک اختلال در بافت چشم باشد یک اختلال در عملکرد قسمت بینایی مغز می‌باشد.

تقسیم بندی تنبلی چشم از نظر شدت اختلال
۱- تنبلی چشم خفیف یا سطحی: حدت بینایی بیمار بهتر از ۸/۱۰ می‌باشد.
۲- تنبلی چشم متوسط: حدت بینایی بیمار حدود ۷/۱۰ تا ۳/۱۰ می‌باشد.
۳- تنبلی چشم شدید یا عمیق: حدت بینایی بیمار کمتر از ۲/۱۰ می‌باشد.

تقسیم‌بندی تنبلی چشم از نظر علت ایجاد کننده
۱- تنبلی چشم آنیزومتروپیک: به دلیل اختلاف زیاد میزان ضعیفی بین دو چشم ایجاد می‌شود. اگر میزان نمره دوربینی یا نزدیک بینی و یا آستیگماتیزم بین دوچشم در کودک زیر حد سال از یک حد مجاز بیشتر باشد ایجاد تنبلی چشم می‌کند.

۲- تنبلی چشم ایزوآمتروپیک دو طرفه: این نوع تنبلی زمانی ایجاد می‌شود که اندازه ضعیفی چشم در هر دو چشم بیمار از حد مجاز بالاتر باشد و تاری دید شدید در سنین زیر ۷ سال ایجاد کرده باشد.

۳- تنبلی چشم مریدیونال: این نوع تنبلی چشم به دلیل بالا بودن آستیگماتیزم دو چشم یا اختلاف زیاد نمره آستیگماتیزم بین دو چشم ایجاد می‌شود.

۴- تنبلی چشم استرابیسمیک: این نوع تنبلی چشم در کودکانی که زیر ۷ سالگی دچار انحراف چشم یا استرابیسم هستند اتفاق می‌افتد.

۵- تنبلی چشم محرومیتی یا دپرویتیو: این نوع تنبلی چشم به دلیل وجود یک بیماری چشمی در سنین زیر ۷ سال که باعث ایجاد تاری شدید در دید می‌شود اتفاق می‌افتد. مهمترین بیماریهای ایجاد کننده آن آب مروارید مادرزادی، افتادگی پلک و کدورت قرنیه هستند.

تقسیم بندی تنبلی چشم از نظر امکان درمان
برخی از انواع تنبلی چشم قابلیت درمان دارند ولی برخی دیگر از انواع تنبلی چشم ممکن است به هیچ عنوان پاسخ به درمان ندهند. تنبلی چشم قابل درمان را تنبلی ارست (amblyopia of arrest) و تنبلی چشم غیرقابل درمان را تنبلی اکستینشن (amblyopia of extinction) می‌گویند. بنابراین باید توجه داشته باشیم که برخی از انواع تنبلی چشم به دلیل تاثیر خیلی عمیق که در عملکرد و ساختارهای نورونی چشم و مغز ایجاد کرده اند با هیچ روشی ممکن است درمان پذیر نباشند. اما برخی از انواع دیگر تنبلی چشم در سطوح تکاملی سطحی تری از بینایی و فعالیت های نورونی و عصبی چشم و مغر رخ می‌دهد و با تحریکات ناشی از درمانهای مختلف درمان می‌شوند.

درمان تنبلی چشم
برای درمان تنبلی چشم درواقع امکان فعالیت بینایی برای چشم تنبل باید فراهم شود تا این چشم پیام های عصبی حامل اطلاعات بینایی را به درستی به مغز منتقل کند و درمان اتفاق بیفتد. روش درمان در هر کدام از انواع تنبلی چشم کاملا متفاوت است و انتخاب روش درمانی توسط درمانگر انجام می‌شود. روش های مختلف درمان تنبلی چشم به اختصار در زیر آورده شده است:

۱- بستن چشم (occlusion): برای درمان تنبلی چشم ممکن است از انواع الگوهای مختلف بستن چشم سالم یا بستن چشم تنبل یا هر دو استفاده شود. نوع بستن، ساعات بستن و الگوی بستن چشم باید کاملا هوشمندانه از جانب درمانگر شما مشخص و اعلام شود و بستن چشم با دقت انجام گیرد.

۲- روش پنالیزاسیون دارویی (pharmaceutical penalization): این روش معمولا به عنوان یکی از روش های جایگزین بستن چشم انجام می‌گیرد که در آن نیازی به بستن چشم نمی‌باشد. با استفاده از قطره های چشمی خاص درمان تنبلی چشم با این روش به راحتی و به خوبی انجام می‌گیرد. این روش مناسب کسانی است که نه تمایلی به زدن عینک دارند و نه امکان بستن چشم وجود دارد.

۳- روش پنالیزاسیون اپتیکی(optical penalization): این روش یک جایگزین برای پنالیزاسیون دارویی است که با تغییر دادن نمره عینک انجام می‌شود و درمان تنبلی با تار کردن تصویر یکی از چشم ها اتفاق می‌افتد.

۴- روش پنالیزاسیون ترکیبی (combined penalization): در این روش درمان تنبلی چشم با استفاده ترکیبی از داروها و تغییرات لازم در عینک انجام می‌شود. این روش مناسب کسانی است که عینک میزنند ولی با بستن چشم مشکل دارند.

۵- دستگاه تحریک کننده کم (CAM stimulator): این دستگاه یکی از روش هایی است که تحریکات خاص بینایی برای برای درمان تنبلی چشم ایجاد می‌کند که این تحریکات در واقع با چرخیدن یکسری تصاویر مخطط در مقابل چشم اتفاق می‌افتد. استفاده از این دستگاه طول مدت درمان تنبلی چشم را به طور قابل توجه کاهش می‌دهد.

۶- ویژن تراپی تخصصی (vision therapy): این روش پیشرفته ترین و هدفمند ترین روش درمان تنبلی چشم می‌باشد. در این درمان علاوه بر افزایش تیزبینی در چشم تنبل، تمامی عملکردهایی که به دلیل تنبلی چشم دچار اختلال هستند با تکنیک های اختصاصی و هدف دار مورد درمان قرار می‌گیرند. این روش درمانی تاثیرات بسیار زود بازده و درمان بسیار کارآمدی را ایجاد می‌کند و در خیلی از مواردی که صرف بستن چشم درمان را پیش نبرده است با این روش می‌توان به درمان رسید.

۷- واقعیت مجازی و تحریکات دایکوپتیک (virtual reality & Dicoptic training): این روش ها جدیدترین روش های درمان فعال تنبلی چشم هستند که در این روش ها معمولا از تصاویر جداگانه و مکمل برای تحریک هر دو چشم سالم و تنبل به بیمار ارائه می‌شود و تحریک هدفمند و همزمان دو چشم باعث ایجاد یک درک سه بعدی در بیمار می‌شود. این روش ها خصوصا در بزرگسالان نیز اثر درمانی خیلی خوبی ایجاد می‌کنند.

۸- نرم‌افزازهای کامپیوتری (computer-based training): در این روش های تحریکات خاص و هدفمند بینایی با اشکال و روش های گوناگون با هدف تقویت جنبه های مختلف عملکرد سیستم بینایی برای چشم سالم و تنبل ارائه می‌شود. این روش ها نیز پاسخ دهی خوبی دارند البته برای سنین خیلی پایین ممکن است مناسب نباشند.

۹- استفاده از آمبلیوسکوپ یا سایناپتوفور (Amblyoscope or Synaptophor): این یک دستگاه تخصصی در حوزه تشخیص و درمان انواع اختلالات دید دو چشمی از جمله تنبلی و انحراف چشم است. این دستگاه دردرمان همه انواع تنبلی چشم کارایی خیلی خوبی دارد اما برای درمان تنبلی چشم ناشی از انحراف (استرابیسمیک) کارایی ویژه تری ایجاد می‌کند و می‌تواند یکی از درمانهای بسیار موثر تلقی گردد. این دستگاه امکان ارائه انواع تصاویر انتخابی با ویژگی های مختلف به طور مجزا برای دو چشم بیمار را دارد و از این جهت بسیار کاربردی می‌باشد.

۱۰- تحریکات ترانسکرانیال مغناطیسی مغز (Transcranial Magnetic Stimulation): این روش که با تحریکات مغناظیسی مغز انجام می‌شود قبلا در حوزه ی روانپزشکی و درمان اختلالات روانی مانند افسردگی کاربرد داشت. اخیرا در یکسری تحقیقات از این روش های تحریکی در درمان تنبلی چشم نیز استفاده شده است و نتایج خوبی را نشان داده است. البته با توجه به جدید بودن روش، هنوز اطلاعات کافی در خصوص ماندگار بودن اثرات درمانی آن در حوزه تنبلی چشم در دسترس نیست.

سوالات مهم در مورد تنبلی چشم
۱- سن مناسب برای درمان تنبلی چشم چه سنی می‌باشد؟
درمان تنبلی چشم محدودیت سنی ندارد. اگر تنبلی چشم از نوع درمان پذیر باشد امکان درمان حتی در سن ۴۰ سالگی نیز وجود دارد. قطعا سن درمان هرچقدر پایین تر باشد درمان راحت تر بوده و طول مدت درمان کمتر می‌باشد اما به این معنی نیست که در سن بالاتر امکان درمان نیست. براساس تجربیات خیلی قدیمی، فکر می‌کردند در سنین بالای ۸ سال امکان درمان وجود ندارد اما تحقیقات و تجربیات جدید این مورد را رد کرده است و ثابت شده است که در سنین بزرگسالی نیز درمان کاملا امکان پذیر است.

۲- تفاوت ضعیفی چشم با تنبلی چشم چیست؟
ضعیفی چشم در واقع همان عیب انکساری چشم است و به اختلالاتی گفته می‌شود باعث تاری تصویر چشم و تاری دید می‌شود اما با زدن عینک مناسب این خطا اصلاح می‌شود و دید کامل می‌شود. اما تنبلی چشم به اختلالی گفته می‌شود که حتی با زدن عینک هم دید خوب نمی شود. بنابراین برای بهتر شدن دیدن علاوه بر زدن عینک، درمانهای تخصصی برای درمان تنبلی چشم نیز باید صورت گیرد.

۳- آیا تمام انواع تنبلی چشم با بستن چشم سالم درمان می‌شوند؟
بستن چشم یک روش رایج و البته سنتی برای درمان تنبلی چشم است و نتایج درمانی خوبی هم ایجاد می‌کند. اما روش های جدید عمدتا مبتنی بر بستن چشم نیست و البته ثابت شده است تحریکات همزمان هر دو چشم سالم و تنبل نتایج درمانی خیلی بهتری نسبت به بستن چشم دارد.

۴- درمان کدام نوع تنبلی چشم امکان پذیر نیست؟
برخی از موارد تنبلی چشم ممکن است به قوی ترین فرم درمانهای موجود هم پاسخ ندهد و درمان نشود. این بیشتر به تاثیر عمیق تنبلی در عملکرد بینایی و پردازش های مغزی بستگی دارد و ارتباطی به سن و سال و زمان درمان ندارد.

۵- آیا همه روش‌های درمان تخصصی تنبلی چشم در ایران وجود دارد؟
تقریبا تمامی درمان های تخصصی تنبلی چشم در ایران موجود است. در حال حاضر هیچگونه محدودیت درمانی برای تنبلی چشم نداریم البته همه درمانها قطعا در همه مراکز در دسترس نیست.

۶- آیا تنبلی چشمی که درمان شده است امکان برگشت دارد؟
اگر ضعیفی چشم و یا انحراف چشم بعد از درمان کامل تنبلی چشم بدون اصلاح باقی بماند برای مثال استفاده از عینک ادامه نیابد امکان برگشت تنبلی چشم درمان نشده تا سن ۱۶ سالگی وجود دارد.

۷- آیا ممکن است تنبلی چشم بعد از ۷ سالگی اتفاق بیفتد؟
بعد از سن ۷ سالگی امکان رخداد تنبلی چشم جدید وجود ندارد. ضعیفی و انحراف چشم هر چقدر هم که باشد نمی تواند تنبلی چشم ایجاد کند.

۸- تفاوت تنبلی چشم و انحراف چشم چیست؟
انحراف چشم به معنای چپ شدن و یا همان لوچ شدن چشم است و به حالتی گفته می‌شود که هر دو چشم به صورت مستقیم و موازی هم قرار نگیرند. انحراف چشم در واقع یکی از علل تنبلی چشم است نه خود تنبلی چشم. اگر انحراف قبل از ۷ سالگی رخ دهد باعث تنبلی چشم نیز می‌تواند بشود.

۹- آیا با درمان تنبلی چشم شماره ضعیفی چشم کمتر می‌شود؟
اندازه ضعیفی چشم یا همان شماره چشم هیچ ارتباطی به درمان یا عدم درمان تنبلی چشم ندارد. با درمان تنبلی چشم درواقع تاری دید کم می‌شود و تیزبینی بیشتر می‌شود نه اینکه شماره ضعیفی چشم کمتر شود.

۱۰- مدت زمان بستن چشم در درمان تنبلی چشم در طول روز چقدر است؟
در تنبلی چشم ناشی از انحراف معمولا ممکن است تمام ساعات روزانه چشم سالم یا تنبل بسته شود. اما در تنبلی چشم ناشی از ضعیفی چشم معمولا میزان بستن حدود ۲ تا ۴ ساعت در روز می‌باشد.

۱۱- بستن چشم در درمان تنبلی چشم تا چند ماه یا چند سال باید ادامه داده شود؟
این طول درمان معمولا توسط درمانگر تعیین می‌شود. این درمان ممکن است از ۳ تا ۹ ماه به طول بینجامد البته ادامه دادن خیلی طولانی معمولا منطق علمی ندارد.

۱۲- آیا تنبلی چشم با دارو یا جراحی درمان می‌شود؟
هیچ روش دارویی و جراحی برای درمان تنبلی چشم وجود ندارد.

۱۳- نقش عینک در درمان تنبلی چشم چیست؟
اگر هر گونه ضعیفی چشم وجود داشته باشد اصلاح ضعیفی چشم با عینک یا لنز برای شروع درمان تنبلی چشم ضروری است.

۱۴- ویژن تراپی توسط چه کسی انجام می‌شود و نحوه درمان به چه صورت است؟
این درمانهای تخصصی توسط اپتومتریست ها که متخصص در زمینه بینایی و درمانهای ارتقاء بینایی چشم هستند انجام می‌شود.

۱۵- بهترین سن کودک برای معاینه از نظر تنبلی چشم چه سنی می‌باشد؟
مهمترین معاینات کودک از نظر بررسی تنبلی چشم یکی معاینه بدو تولد و دیگری معاینه در شش ماهگی کودک است.

کلید واژه‌ها: تنبلی چشم، آمبلیوپی، درمان تنبلی چشم، انواع تنبلی چشم، بستن چشم، درمان دارویی تنبلی چشم، روش جدید درمان تنبلی چشم، ویژن تراپی، درمان تنبلی چشم بزرگسالان، انواع درمان آمبلیوپی، سایناپتوفور، جراحی تنبلی چشم